اخلاق در جغرافياي دينداري در سخنان پيامبر(ص)

از سخنان پيامبر خدا(ص) بر مي‌آيد كه اخلاق نه تنها يكي از ستون‌هاي دين اسلام است بلكه مهم‌ترين ستون آن است. اگر دين اجزايي دارد و برخي از اين اجزا گوهر هستند و برخي ديگر صدفند، قطعا اخلاق بخش گوهرين دين را تشكيل مي‌دهد و اگر دين مغز و پوستي دارد اخلاق مغز دين است. اگر دين ذاتيات و عرضياتي دارد اخلاق ذاتي‌ترين بخش دين است و اگر دين روح و بدني دارد اخلاق روح دين را تشكيل مي‌دهد. معنا و مفهوم اين سخن اين است كه فرد در دينداري خود بايد بيش از هر چيز ديگر به اخلاق اهميت بدهد و آن را نسبت به هر خصلت و عمل ديگر مقدم سازد. جامعه و نظامي كه خود را اسلامي مي‌خواند بايد به اخلاق بيش از هر چيز ديگري توجه كند و جامعه بي‌اخلاق هرگز نمي‌تواند خود را اسلامي بخواند چرا كه اصلي‌ترين ذاتي اسلام را ندارد. در چند محور به سخنان پيامبر(ص) در اين باره اشاره مي‌كنيم.

الف) اخلاق خداوند؛ 

در احاديثي سخن از اين رفته است كه خداوند داراي اخلاقي نيكوست و از انسان‌ها مي‌خواهد كه از اين جهت مانند او گردند. آن حضرت مي‌فرمايد: «خوش خلقي اخلاق خداوند بزرگ است» (مجيدي خوانساري، نهج الفصاحه، ص200) و مي‌فرمايد: «خلق و خوي خداوند را در پيش گيريد» (عين القضات، تمهيدات، ص66، 129 و ...؛ فخر رازي، المطالب العاليه، ج7، ص300). از آنجا كه انسان خليفه خدا بر روي زمين است پس بايد جهان را خدا گونه اداره كند و اين مي‌طلبد كه به اخلاق خدايي متخلق گردد.

ب) اخلاق اساس دين؛ 

آن حضرت مي‌فرمايد: «همانا من برانگيخته شده‌ام تا مكارم اخلاق را به كمال برسانم» (كنزالعمال، ح 5180؛ السنن الكبري، ج1، ص192). و مي‌فرمايد: «اسلام خوشخويي است» (كنز العمال، ح 5225) و مي‌فرمايد: «خوي نيكو نصف دين است» (الخصال، ص30) و مي‌فرمايد: «ايمان آن مؤمن كامل‌تر است كه اخلاقش نيكوتر باشد» (امالي الطوسي، ص140)

ج) اخلاق سرمايه اصلي رستگاري؛ 

پيامبر خدا(ص) در احاديث متعددي مي‌فرمايد كه هيچ چيز در نجات و رستگاري انسان مؤثر‌تر از اخلاق نيكو نيست. آن حضرت مي‌فرمايد: «در ترازوي اعمال چيزي سنگين‌تر از خوشخويي و اخلاق نيكو نيست» (عيون اخبار الرضا، ج2، ص37) و مي‌فرمايد: «محبوب‌ترين شما نزد من و نزديك‌ترينتان به من در روز قيامت، خوشخوترين و متواضع‌ترين شماست» (بحارالانوار، ج71، ص394). و مي‌فرمايد: «بنده خدا، هر چند در عبادت ضعيف باشد، با اخلاق نيكو خود در آخرت به درجات بزرگ و منزل‌هاي والا دست مي‌يابد» (المحجه البيضاء، ج5، ص93). و مي‌فرمايد: «خوش خلقي از سعادت انسان است» (كنزالعمال، ح5193). و مي‌فرمايد: «خوش اخلاقي گناهان را نابود مي‌سازد همانطور كه خورشيد يخ را ذوب مي‌كند» (الكافي، ج2، ص100).

د) بد اخلاقی مايه هلاكت و شقاوت؛ 

پيامبر خدا(ص) مي‌فرمايد: «همانا بنده به سبب بد اخلاقي‌اش به پايين‌ترين درجات دوزخ سقوط مي‌كند» و مي‌فرمايد: «بد خويي گناهي نابخشودني است» (المحجه البيضاء، ج5، ص93) به آن حضرت عرض شد كه فلان شخص روزها را روزه مي‌گيرد و شبها را به عبادت مي‌گذراند اما بد اخلاق است و همسايگانش را با زبان خو مي‌آزارد. حضرت فرمود: خيري در او نيست، او دوزخي است (بحارالانوار، ج71، ص394). و مي‌فرمايد: «بد اخلاقي عمل را از بين مي‌برد همانگونه كه سركه عسل را فاسد مي‌كند» (الكافي، ج2، ص321).

هـ ) اخلاق نيكو بالاترين نعمت؛ 

پيامبر خدا (ص) مي‌فرمايد: «بهترين چيزي كه به مردم عطا شده است اخلاق خوش است» (سنن ابن ماجه، ح 3437). آن حضرت مي‌فرمايد: «اخلاق نيكو پيشه كن كه قسم به خدا انسان‌ها به چيزي مانند آن زينت نمي‌يابند» (كنز العمال، ح 5188) و مي‌فرمايد: «بهترين شما خوش اخلاق‌ترين شما هستند، كساني كه الفت گيرند و الفت‌پذيرند» (تحف العقول، كوتاه سخنان پيامبر(ص)، ح 73).

و) اخلاق نيكو اجتماع را مي‌سازد؛ 

پيامبر خدا (ص) مي‌فرمايد: «با دارايي‌تان نمي‌توانيد همه مردم را بهره‌مند سازيد وليكن خوش اخلاقي‌اتان را همگاني كنيد» (الفقيه، 5839). و مي‌فرمايد: «پايداري كن و با مردم خوش اخلاق باش» (المستدرك علي الصحيحين، ج 1، ص54) آن حضرت مي‌فرمايد: «صله رحم و اخلاق نيكو و خوش همسايگي شهرها را آباد و عمرها را طولاني مي‌كند» (مسند احمد ابن حنبل، ج6، ص159) و مي‌فرمايد: «اخلاق نيكو باعث استحكام دوستي مي‌شود» و مي‌فرمايد: «اخلاق نيكو كينه را از بين مي‌برد» (تحف العقول، كوتاه سخنان پيامبر (ص) ح 71 و 72).

اينها بخشي از سخنان پيامبر اسلام (ص) درباره جايگاه اخلاق و آثار دنيوي و اخروي آن بود. مطابق اين احاديث هيچ بخشي از دين و هيچ بعدي از آن جايگاه و اهميت اخلاق را ندارد. جامعه‌اي كه خود را اسلامي مي‌خواند و از اخلاق نيكو بي‌بهره است اين جامعه اسلامي نيست و قطعا در تعريف و شناخت دين به گمراهي كشيده شده است. جامعه و نظامي كه در ظاهر به عباديات دين توجه مي‌كند و براي ظواهر ديني اهميت قائل مي‌شود اما به اخلاق توجه نمي‌كند و نه خود آن را رعايت مي‌كند و نه مردم را بيش از هر چيز به آن ترغيب مي‌كند، با اسلام و تعاليم پيامبر آن فاصله بسيار زيادي دارد. جهانيان بايد اخلاق نيكو و سخنان پسنديده و صداقت و درستگاري و وفاداري به عهد و پيمان را از سوي سردمداران نظامي كه خود را اسلامي مي‌خواند و شعار اسلام را سر مي‌دهد، به روشني و وضوح تمام ببينند و اگر اينگونه نباشد و عكس اين باشد در واقع براي اسلام و پيامبر آن ضد تبليغ شده است.