امام زین العابدین پنجاه حق را بر انسان در رساله حقوق برشمرده که حق چهل و نهم حق ملت بر فرد است. آن حضرت می فرماید:
«اما حق اهل ملت تو به طور عموم بر تو آن است که نسبت به همه خیرخواه و مهربان باشی و با خطاکاران و گناهکاران مدارا کنی و نسبت به جذب و اصلاح آنان بکوشی و نسبت به نیکوکاران قدردان و سپاسگزار باشی چه به خود نیکی کنند و چه به تو ،زیرا نیکی به خودشان نیز نیکی به توست ، چراکه این امر باعث می شود که به تو آزار نرسانند و زحمت ندهند و نسبت به تو خویشتنداری کنند. پس برای همه دعا کن و همه را یاری کن و هر کس را در جایگاه خود قرار بده. بزرگتر ها را پدر خود و کوچکتر ها را فرزند خود و میانسالان را برادر خود به حساب آور، پس هر کدام نزد تو آمدند با لطف و رحمت از آنان دلجویی کن و با برادرت برادر گونه رفتار کن»( تحف العقول ،ص277-278).
حقوقی که از امام سجاد ع در رساله حقوق نقل می شود به لحاظ اصطلاحی با حقوق قانونی که برای مثال در اعلامیه جهانی حقوق بشر آمده است از جهاتی متفاوت است. این حقوق حق الله را نیز شامل می شود و برای مثال حق خود انسان یا حق اعضای بدن و مانند آن را نیز در بر می گیرد. این حقوق اعم از حقوق عادلانه و حقوق محسنانه هستند و از حقوق قانونی متعارف فراتر رفته حقوق نیکوکارانه را، که جایگاه آن اخلاق است ،در بر گرفته است. اما از یک جهت با حقوق اصطلاحی وجه اشتراک دارد وآن این که قرین و همراه با تکلیف است ،به این معنا که حق دیگران برانسان برای او تکلیف آور است.
امام سجاد در این بند، حقوق اجتماع را بر فرد یا تکالیفی را که فرد نسبت به اجتماع دارد، بیان می فرماید. این حقوق را می توان در چند محور بیان کرد:
- الف) خیرخواهی و مهربانی نسبت به همگان؛ انسان مومن باید خیرخواه همگان باشد او نه تنها باید خیرهمگان ،اعم از خوبان و بدان، را بخواهد بلکه باید نسبت به آن اقدام کند. پیامبر خدا می فرماید:« کار نیک و خوب را برای اهل آن و غیر اهل آن انجام دهید چرا که اگر به اهل آن برسد در مکان خود واقع شده و اگر نرسد تو در هر صورت اهل آن هستی و نیکوکاری»( کنزالعمال،ح16238).و می فرماید:« اوج خرد بعد از دینداری دوستی با مردم و خوبی کردن با هر آدم نیک و بد است»( بحار الانوار، ج74، ص401). مطابق این احادیث، که مشابه آنها زیاد است ،از انسان دیندار و مومن تنها نیکی و خوبی و خیرخواهی انتظار می رود و از این جهت مانند خداوند است که خیر و نیکی و رحمت او به بدان و خوبان و شایستگان و غیر شایستگان به صورت مساوی می رسد. در واقع جانشین خدا بر روی زمین باید خدا گونه با بندگان خدا برخورد کند و خیرخواه همگان باشد. پیامبر خدا(ص) خطاب به اصحاب خود می فرماید:« دین نصیحت و خیرخواهی است. عرض می کنند: نصیحت و خیرخواهی برای چه کسی؟ فرمود: برای خدا، برای کتاب او، برای پیامبر او، و برای همه مردم»( صحیح مسلم،ح55) و می فرماید:« با منزلت ترین مردم نزد خداوند در روز قیامت کسی است که در راه خیرخواهی برای خلق او بیش از دیگران قدم بردارد»( کافی، ج2، ص208).
حق دیگر، مهربانی نسبت به همگان است. انسان مومن باید با همگان مهربان باشد و همه را دوست داشته باشد و رحمت و محبت او شامل حال همگان گردد. پیامبر خدا (ص) می فرماید:« با اهل زمین مهربانی کن تا اهل آسمان بر تو رحم کنند»( المستدرک علی الصحیحین ،ج4،ص248، به نقل از مجیدی خوانساری، نهج الفصاحه، ص297) و می فرماید:« هر کس رحم نکند به او رحم نشود»( سنن ترمزی،ح1976، به نقل از همان). این رحمت و مهربانی نه تنها باید شامل حال همه انسان ها ،چه نیک و چه بد، گردد بلکه باید شامل حال حیوانات نیز بشود. پیامبر خدا می فرماید:« اگر به گوسفند رحم کنی خداوند به تو رحم می کند»( مسند احمد ابن حنبل،ج3،ص436). پیامبر خدا(ص) در حدیثی که گویا سعدی آن شعر معروف را از آن برگرفته است می فرماید:« مومنان در رحم و دوستی و عطوفت بین یکدیگر همانند جسمی می باشند که هر گاه عضوی از آن به تب و تاب افتد سایر اعضا با او هم ناله گردند»( صحیح بخاری،ج8،ص17، به نقل از همان). به هر حال یک جامعه سالم و انسانی جامعه ای است که روابط انسان ها در آن براساس خیرخواهی و مهربانی باشد و این یک اصل اساسی در جامعه اسلامی است. حاکم و حکومت باید براساس همین اصول با افراد جامعه برخورد کند و خیر خواه همگان و نسبت به همه مهربان باشد و اخلاق را بر همه چیز مقدم کند. از سخن امام سجاد و دیگر احادیث بر می آید که برخورد اخلاقی و مهربانانه نسبت به همگان چه برای حکومت و چه همه افراد ملت تکلیفی است که نادیده گرفتن آن بسیار زیانبار است.
- ب) برخورد نرم و اصلاحگرانه با خطاکارن و گناهکاران؛ از این فرمایش امام سجاد بر می آید که برخورد نرم و اصلاحگرانه و جذاب با انسان های خطاکار و گناه کار یک حق جامعه است و تک تک افراد ملت و نیز حکومت وظیفه و تکلیف دارند که چنین برخوردی را در پیش بگیرند. گناهکار و خطاکار از جامعه جدا شده است و همگان وظیفه دارند که او را به دامن جامعه بازگردانند و برخورد خشن و بی رحمانه و انتقام جویانه بیشتر او را ترد و بری می کند. در جامعه اصل بر مجازات نیست و نباید به اندک بهانه ای انسان ها را مجازات کرد. مجازات یک امر اضطراری است و هنگامی به کار می آید که همه راه ها بسته باشد. پیامبر خدا می فرماید:« خداوند نرم و مهربان است و نرمی را در هر کاری دوست دارد»( کنز العمال،ح5370) و می فرماید:« خرمند ترین مردم با مدارا ترین آنان با مردم است»( امالی الصدوق، ص28) و می فرماید:« نرمی با هیچ چیز همراه نشد جز اینکه آن را آراست و از هیچ چیز برداشته نشد مگر این که آن را زشت ساخت»(کافی،ج2،ص119) و امام علی می فرماید:« نرمی کلید کامیابی است»( غرر الحکم،ح294). مطابق این احادیث، که مشابه آنها بسیار زیاد است ،هیچ چیز به اندازه نرمی و مدارا دل انسان ها را نرم نمی کند و هیچ چیز به اندازه نرمش و مدارا در اصلاح فرد و جامعه موثر نیست. کسانی که برای اصلاح خطاکاران و گناهکاران تنها به مجازات و خشونت می اندیشند، سخت در خطا هستند و مطابق سخن امام سجاد از آنجا که حق جامعه را ادا نمی کنند ظالم هستند و به جای اصلاح در واقع افساد می کنند.
البته این درباره کسانی است که مجرم و گناهکار هستند و جرم و گناه آنان اثبات شده است. اما جامعه و نظامی که حتی با جرم ها و اتهامات اثبات نشده و قبل از تشکیل دادگاه و اثبات جرم روزنامه ها را تعطیل می کند و انسان های شریف را زندانی و حصر می کند ، تکلیف روشن است. این که چنین جامعه و نظامی چگونه خود را اسلامی و پیرو مکتب اهل بیت می خواند معلوم نیست.
- ج) قدردانی و سپاسگزاری از نیکوکاران؛ جامعه باید در رابطه با انسان های نیکوکار قدردان و سپاسگزار باشد. باید توجه داشت که جامعه ای که افراد آن اصلاح شوند همه مردم از آن سود می برند، چرا که اصلاح افراد باعث سلامت کل جامعه می گردد. روزنامه ای که نقادی می کند و خطاهای احتمالی سیاستمداران را بیان می کند و نیز نویسنده و کارشناسی که دیدگاه خود را به رایگان در اختیار مسئولان قرار می دهد یک انسان نیکوکار است و باید از نیکوکاری او قدردانی کرد، نه اینکه خیرخواهی و نیکوکاری او دشمنی تلقی شود و انوع اتهامات به او وارد شود. شاید اگر به جای خاموش کردن صدای نقادان و خیرخواهان و به جای بستن روزنامه ها، آنان را تشویق کرده بودیم و خیرخواهی آنان را ارج نهاده بودیم و به سخنان آنان گوش فراد داده بودیم ،به وضعیت اسف بار امروز دچار نبودیم .آنان وضعیت اقتصادی امروز جامعه مارا پیش بینی کرده بودند و دلسوزانه راهکارهای مناسب را پیشنهاد کرده بودند .آنان وضعیت سیاسی امروز ما را پیش بینی کرده بودند. آنان برای فرهنگ راهکارهای مناسبی داشتند و ارایه می دادند. شاید اگر اجازه داده بودیم که آنان که به رایگان و ایثار گرانه در پی کمک بودند بتوانند سخن بگویند و سخنان آنان شنیده می شد و اگر تلاش و کوشش آنان قدردانی می شد وضعیت امروز ما بسیار بهتر بود
